CARI MACAKAYA-INĨ

Nĩtwĩrĩga gũtũngana na Cari harĩa matukainĩ ma Mũkoma makĩnyua thota na Kamaanja. Cari nĩ oĩkaine itũũrainĩ rĩothe nĩ kũheyana ndeto na mataro matiganĩte, Nĩkĩo rĩrĩa onirwo macakayinĩ marĩa marĩ Githooko ma mũthuri mwĩthĩ wakuĩte nĩ ĩindi aheirwo kamweke arĩrie andũ na amataare. Thutha wa gũcokia ngatho akĩmera:

Mũndũ atua gũkua nĩ agĩrĩirwo gũkua na thitairũ ti gũkua o ũguo buaa ta ndigiri ĩngũthe nĩ mbathi. Nonga ũrĩ wona ndigiri ĩ ngũthe nĩ mbathi? Uga ca. Nĩ kĩndũ gĩcong’i. Na notaguo mũndũ gũkua atarĩ na thitairũ. Ikuũ imwe nĩ njong’i ta mũndũ agũthĩtwo nĩ kĩrori. Akorwo ũrenda gũkua gĩa kũgũthwo nĩ mũtokaa ndũgũthuo nĩ macindĩci. Ona harĩa gĩkuũ arĩ o gĩkuũ kaba gũkua wĩ toro ta Njomo kana ũthiĩ o mũkĩaragia ta ithe wa Thairũ. Handũ ha gũkua kuma rũcinĩ nginya hwainĩ o ũgĩcayaga. Ĩthe wa Thairũ maraikarĩte thĩ na nyina wa Thairũ, araheo tũwaru na kamũcere, ararĩa, araheo gacai arakunda aroiga nĩ mũhiu wambe ũhorahore araũiga haha kamethainĩ mwena-inĩ ũrĩa araikarĩte, eretirania hanini ũguo tarĩ gwĩciria. Makiranĩire o ũguo, tondũ nĩ ũkĩũĩ makoragwo oiki nyũmba ciana nĩciaumagarire ciagimara, nyina wa Thairũ aramwĩra akĩnyue cai nĩ ũhorire. Arona ndaraigua aroiga nĩ gatoro kamũhĩta aramwĩta, ‘Ithe wa Thairũ, Ithe wa Thairũ, hĩ kaĩ wagĩcũnga orĩ.’ Arona no kũng’aara ang’arĩĩte atekwĩnyagũnyia aramũthukathuka atĩ amũkĩrie, aragũĩra metha. Nyina wa Thairũ arekĩra warĩng’u magegoinĩ. Ona oiga mbu ithe wa Thairũ ndaraiguaga kĩndũ athire tene. Nĩguo mwanake wake arokire gwĩtĩka mbu arakora ithe oimagarire tene. Makiuga mamũteng’erie thibitari nĩguo mũtũmia wa Gacango arokire, ũcio nĩ ũĩ akoragwo e naathi Kĩnyata ona nĩ ahingũrĩte gathibitarĩ harĩa Mũng’etho, aramũthikĩrĩria aramera ũcio ti wa thibitarĩ nĩ wa mocarĩ. Rĩu gĩkuũ kĩa mũthuri ta ũcio nĩkĩo ndĩroiga nĩ gĩa thitairũ. Mũndũ gũkua na thitarehe hatarĩ kũigua ruo, gũthiĩ thibitarĩ kũhũthĩra mbia nyingĩ, kwaga gwĩkĩra andũ kĩeha moka gũkuona ũkĩheo irio na gaciko ũgĩkundagio karia na mũbaibũ kinya ũthethũkagĩrwo. Watua gũthiĩ tua cira ũthiĩ o ro rĩmwe kĩroko kĩega. Gũtirĩ ũkuaga kuma rũcinĩ nginya hwaĩinĩ.

Ningĩ mĩrimũ ĩno ĩrarwarwo nĩ andũ thikũ ici ĩna ũhoro. Ona harĩa mũndũ atathuuraga mũrimũ ũrĩa ekwenda kũrũara ĩmwe mũndũ no etheme. O mũthenya tũratinda mathiko ma aya maragua ta mĩramba nĩ ĩindi. Ndigwĩciria nĩkũrĩ rĩu mũndũ ũtoĩ mũndũ ũkuĩte nĩ ĩindi, Na citiirũ no ũrona andũ makĩgwatio mũrimũ ũcio. Atĩ mũndũ oigage atĩ nĩ mbahati mbaya. Mbahati mbaya na mbĩrĩra ciĩtainwo atĩa? Ũrona mũndũ arahũrũrũka ta mũtĩ mũcehe. Nguo icuhage ciandeinĩ tarĩ hang’a ciĩkĩrĩtwo kuo. Ona ageria gwakĩrĩrio na gathubu kana karia no tũhũ tondũ gũtirĩ kĩndũ kĩrarũgama nda. Nacio ndawa iria mũndũ agĩrĩirwo nĩ kũnyua itiragũrĩka. Na ũmenye atĩ arĩa marahotwo mũno nĩ arĩa matarĩ mbia tondũ itonga cio nĩ igĩraga ndawa mũrĩmo. Ningĩ icio nĩ ihũthagĩra mĩbira. No imwana ici cia gũkũ gĩcagi ona cierwo ihũthĩre mĩbira ciugaga itikũrĩyanĩria thwiti na maratathi. Haithuru kĩnjĩre kana irima nĩrĩgũkũrega.

Ningĩ ona makanitha matuire meraga andũ atĩ mehinge mawaganu. Ũcio ũhoro warũtirie kũhũnjio o hĩndĩ ya Njĩcũ na kinyagia ũmũthĩ no ũrahũnjio na waganu ndũrĩ wathira. Ĩĩ nĩũĩ waganu ũngĩthira makanitha no kũhingwo mangĩhingwo. Mangĩgĩkorwo makĩhunjĩria ũ na andũ othe maagĩkorwo marĩ etĩkia. No rĩrĩ, makanitha magĩrĩirwo nĩ kũgarũrĩra mone ũrĩa bũrũri ũikaire. Andũ ona makĩĩragwo matige waganu arĩa mekũremwo maheo hũhĩrio merwo mahũthĩre mĩbira. Mĩbira ĩyo yagĩrĩirwo nĩ gũkorwo ĩkĩheyanwo kũu makanithainĩ. Nĩ tũtige thoni tũhonokie mĩoyo gũkũ thĩ nĩgetha tũcoke tũmĩonererie ya matuinĩ. Mbĩa ĩtegagwo na kĩrĩa ĩrĩyaga. Wenda kũmenya arĩa ũkũhunjĩria mere maiyĩre mĩbira. Hĩndĩ ĩyo maroya nĩguo ũkũmahe ũhoro ũmere atĩ ona tondũ marakuwa mĩbira ĩyo, mamenye nĩ harĩ njĩra ĩngĩ na nĩyo ya gwĩthema gwĩka ciĩko cia nduma andũ matahikanĩtie. Nao arĩa mahikanĩtie merwo mũndũ akindĩrie he mũka matige ũcangiri. Zero grazing. Ĩĩ mũndũ akindĩrie kiugũ gĩake.

Reke ngwĩre maũndũ marĩa mekagĩrwo ndumainĩ nĩ mariumbũkaga mũthenya barigici. Kũhitha ĩindi nota kũhitha ihu. Ihu ona ũngĩrĩhitha na rĩthũ ciigana mweri wa kenda no gũgaciarwo kĩndũ. Ĩindi ona wamĩbatithia atĩa kana ũmĩtumberie na ndawa irĩkũ, yatua gũtuthũka tũrĩkuonaga ũhana ngonda ũkirie kũhurutwo nĩ rũhũho. Na nĩ ũĩ, andũ othe nĩmarĩmenyaga atĩ nĩwarĩithirie mũgũnda ũtarĩ waku. Nĩkĩo ndoiga mũndũ nĩ agĩrĩirwo nĩ gũkua gĩkuũ kĩna thitairũ. Gĩkuũ kĩa ĩindi gĩtirĩ thitairũ ciĩ hau. Na tondũ anake a matukũ maya ndiũĩ manyĩtĩtwo nĩ ciaũ, marona mũirĩtu oimĩra bara enyuĩte maguta na kĩratũ kĩa mũthece makoiga gũtirĩ gwaciarwwo ũngĩ ta ũcio. Makarega kwĩyũria atĩrĩrĩ, mũirĩtu ũyũ na aratuire taũnirĩ, nĩkĩ gĩatũma acoke na gĩcagi rĩrĩa arĩa angĩ marorete o taũni ĩyo? Ningĩrĩ, agĩtiga wĩra aheo ritaya arĩ na mĩaka o ĩyo na ciana ciake no hĩndĩ iracokire buraimarĩ? Makariganĩrwo atĩ kwerirwo ciero nĩ ũimbo makaunanĩra hao thome makĩmuhaga matekũmenya atĩ nĩ gĩkuũ maroiha. Ĩĩ tondũ ũcio rĩrĩa arathimirwo nĩ rĩgĩtarĩ kũrĩa cĩtĩ erwo ena kamundundu no mĩrigo arohire agatumbũkanĩre mbere. Na tondũ no egũkĩenda teni ya ciana agathiĩ akagwatia imwana na tũthuri tũkĩgu. Acio nĩo maheanĩtwo ũhoro wao mbuku-inĩ ya Thimo mũgwanja atĩ nĩ a thiritũ ya arĩa matarĩ ogĩ. Andũ matarĩ na wĩcirio.

Ũndũ ũrĩa ũkĩrĩ ruo nĩ atĩ ona mũirĩtu amenya nĩ mũrũaru ndatĩĩraga gũtega acio matarĩ na wĩcirio, Oigage atĩ ndegũthiĩ e wiki. Harĩ amwe maigaga kabuku karĩa mandĩkaga marĩtwa ma arĩe othe managerera ho. Rĩrĩa ũmwe erĩga gũkua aingĩ arĩa mokĩte macakaya mokaga kũbinga atĩ kabuku kau gatigathomwo tondũ nĩmegeragĩria atĩ mahota gũkorwo mandĩkĩtwo ho. No nĩgwagĩtuĩkire atĩ ũhoro wa kabuku na mandĩko mako ndwakonainie na mathiko na gatiagĩthomirwo. No nĩkwerirwo atĩ mũndũ ũngĩenda kũmenya ũhoro wako no one mwene gĩtĩ wa mathiko na hitho. Nĩkũĩkaine andũ maigana ũna na othe mena mĩciĩ ĩna atumia na ciana mathire kuona caimani. No ũcio no ũrimũ tondũ angĩkorwo nĩ ũĩ nĩwacerete ho rĩ, wĩ mwandĩke na ũtarĩ mwandĩke no ũndũ ũmwe. Ona nĩkũrĩ atumia aingĩ mathire nĩgetha mamenye kana athuri ao nĩmaarĩ andĩke kabukuinĩ kau. Wenda kũmenya kana wĩho kabukuinĩ ka ũyũ tũracakaya make ũmũthĩ ona caimani wa mathiko.

Mũrimũ wa ĩindi ti ta tii mbii kana homa. Tii mbii no ũgwatio nĩ mũndũ mũikarainie gĩtĩinĩ mbathiinĩ. Angĩkorora nawe ũhihie njamici icio no ũnyitwo nĩguo ona homa noguo ĩgwatanagio. No ĩindi no nginyagia ũhutie kĩndũ. Ona akorwo no ũgwatio na gwĩkĩrwo thakamerĩ kana cindano rĩ, nĩ aigana ũiguĩte mekĩrĩtwo thakame gũkũ kana gũthecwo na cindano ĩthecete ũngĩ? Hakuna. Gũkũ, karogi no kĩndũ. Na nĩũĩ ndũngĩkua nĩ kwaga kũhutia mĩrigo. Ona gaturu nĩgatũraga. Mũndũ agĩrĩirwo nĩ kwĩmenyerera, etue mũndũ na mĩtugo atige gũikara ta njangiri ahurage mbeu o mũgũnda akora ona akorwo tiwe watemire hianyũ. Andũ aitũ mwĩmenyererei mũtikanyitwo nĩ kĩng’ũki kana gĩcanjama gĩkĩ giũkĩte bũrũriinĩ gĩkĩhuhaga biringi. Nao andũ handũ ha makĩũrĩre nĩ gũthiĩ gũgĩtũnga. Kaĩ arĩ atĩa mwathiĩ gwĩthiririma mũtino! Kaĩ ũru wendwo tiga nĩ gũka ũkaga. Na inyuĩ mwathiĩ kũũtũnga mũkiugaga ngemi! He rũĩmbo twainaga tene thima rĩu ndĩronire rwandĩkĩtwo ũndũ ũngĩ rweragũo atĩrĩ:

Kaĩ mũgũikara thĩ! Na gũkugwo mbu
Andũ megũtahwo aingĩ a kwanyu
Mũtiũkĩrei! Tei waganu
Athuri ũmai mwĩtĩkĩre Ngai

Andũ a Mwathani,
Thome no maitha!
Hikĩrai Njĩcũ Kiricitũ
Mũrũ wa Mugai

Umai umai Gĩkũyũ giitũ
Kuma Kĩrĩnyaga kinya Kabete
Rĩu mwĩyumbũre thigari yake
Anake umai tũkĩwonie mbara

No gĩũkĩrei tuoe matharaita tũhũrane na ũũru ũyũ ũkĩte kũnina rũrĩrĩ ruitũ. Anake nyitiai mĩcibi, airĩtu ohai makundo! Athuri tuĩkai kĩonereria kĩega! Atumia horeriai mĩciĩ! Na ithuĩ o mũndũ anyite itemi tondũ kamũingĩ koyaga ndĩrĩ. Nĩtũkĩmĩoyanĩre we haku naniĩ hakwa twaga ũguo tũgũthikwo ta ũyũ tũkĩte gũthika ũmũthĩ.

Cari na ma aragia ma.