Kamenya na ndigiri gĩcunjĩ gĩa kerĩ


Reke tũgĩthiĩ na mbere na ndeto ĩno ya ndigiri cia Warubaga na Kamenya

Rĩrĩa amĩikarĩra na akĩenda ĩkũũre amĩĩraga ‘Haleluya,’ tondũ we akĩrĩ wa gĩthomo. Enda ĩrũgame akamĩĩra ‘Amen,’ ĩkarũgama. Ndigiri ĩyo nĩ ya mũtĩĩte mũno onake Ithikieri nĩ akenagio nĩyo mũno tondũ nĩ onaga ĩtigairie hanini ĩhane ta ĩrĩa ya Joramu wa kĩrĩkanĩro-inĩ ĩrĩa yaririe. Magĩthĩ na njiĩra nĩ athiaga akĩmĩaragĩria na akona ta ĩraigua na ĩgacokia tondũ nĩyainagia mũtwe na ĩgaathimũra makĩria rĩrĩa mahĩtũkĩra handũ hena tũmahuti tũcanũkĩte kana njegeni, ndigiri ĩgatiha nake akoiga nĩwe ĩracokeria ũhoro kũringana na tũmĩario tũrĩa akoragwo amĩarĩirie. Noyo ndigiri nĩyoĩ hareruya na ameni.

Mũndũ wetagwo Kamenya wa kuma Kĩnarĩ nĩ athiĩte Warubaga arĩ o thũgũrĩ cia ici na iria. Na rĩrĩa aiguire ũhoro wa ndigiri cia Ithikieri akiuga ekinyie kuo. Ni atũmĩtwo nĩ andũ maigana ũna kuma Kĩnarĩ atĩ angĩigua mũndũ ũrendia ndigiri no ametĩre. We Kamenya nĩ arutaga wĩra wa ũmburũka kana o ũrĩa woneka, oigaga bata no teni o kũrĩa ĩrĩonekera. Kuo Kĩnarĩ gũtiarĩ ndigiri nyingĩ hĩndĩ ĩyo, kĩrĩa kwarĩ hĩndĩ iyo no bunda na ng’ũi. Kamenya nĩ agĩĩkinyirie kwa Ithikieri, na rĩrĩa onire atĩ nĩ mũkũrinũ wa kĩremba akĩmũgeithia arĩ o haraihu.
‘Wa gĩthomo! Ndũkĩrĩ mwega?’
‘Ndĩ mwega ngoro ona mwĩrĩ na makĩria thayũ.’
‘Hĩ! Nĩniĩ ndoiga ngũrokere tondũ mĩhang’o nĩ mĩingĩ wahota gũkorwo umagarĩte ingĩeterera gũkĩakĩe.’
‘Aca ũrĩ na mũnyaka nĩ wangorerera. No ithaa rĩu rĩngĩ nĩ ingĩakorwo nyumagarĩte.’ Akĩmũcokeria o amũrorete. Ageragia gwĩciria kana hihi no makorwo monanĩte handũ no mbica yake ndĩokaga kĩongo. Akĩĩmũũria, ‘Ĩi nĩtuonanĩte tondũ ũthiũ ũcio ndiraũmenya?’
‘Aca tũtingĩkorwo tuonanĩte ũtangĩkorwo wanatũũra Kĩnarĩ. Njĩtagwo Kamenya, Kireba Kamenya, na gwitũ nĩ Kĩnarĩ o haha ũrorete na Kamae harĩa mũtitu ũthirĩire.’
‘Nĩ wega kwĩyaria ũgũo weyaria tondũ kwaria nĩ kwendana. Niĩ naniĩ njĩtagwo Ithikieri na gũkũ nĩkuo gwakwa.’
‘Wee niĩ nĩngũĩ, kĩrĩa tũtekĩte no gũcemania na kwaranĩria ũguo. Ngumo yaku ĩkinyĩte nginya gwitũ, na ngumo ndĩigana mwene.’
‘Kaĩ ndanyiha gũkĩra ũrĩa ũiguaga?’
‘Aca ti ũguo, nĩ ũrĩa mũndũ ahũraga mbica agacoka agakora ũndũ ũngĩ. No ti icio ciandehe, ndoka tondũ wa bata wa kũgũra bunda,’
‘Gũkũ gũtirĩ bunda no ndigiri, bunda ni cia kwanyu Kĩnarĩ.’ Akĩmũcokeria agĩthekathekaga na kamwena.
‘Bunda, ndigiri, ng’ui, wangutũ, ndonikĩ, ciothe gĩthĩ to imwe?’
‘Nĩ woiga, macio no marĩtwa ma ng’ongo o ng’ongo no nyamu no imwe. Riu-rĩ tondũ ũrĩ gũgĩũka-rĩ na wakorerera rũru rũtoimagarĩte rĩ, ũkwenda ciigana na niĩ nĩtũgũthogorana?’
‘O ĩmwe kana igĩrĩ kũringana na thogora.’
‘Mũhuko waku nĩguo ũgũgwathĩra harĩa ũgũkinyia ti niĩ.’

Thoma rũciũ rũngĩ ũũhĩge nĩ amu mũgĩ nĩ mũtaare

KAMENYA NA NDIGIRI

Rĩu ndiũĩ kana nĩ ũkũririkana cia mũndũ ũrĩa wagũrĩte ndigiri kũũrĩa Warubaga.

Ndigiri cia Warubaga nĩ ciyũĩkaine kũruta wĩra na kĩyo ona gũkua mĩrigo mĩingĩ ota bikabu ng’ima. Ciarika kumĩria mboga na matharũ ona kana waru kuma mĩgũnda-inĩ iroretie barabara-inĩ harĩa marori mabokagĩrwo, itiĩhũgũraga. Cio cigĩrĩre mĩrigo, ũmĩcamũre kĩboko na ũmĩĩre na kũrĩa ĩguthiĩ na ũkũmĩkora hau ĩgwetereire ĩkinyire tene na thĩ yahora. Bata no ũmĩhe karati ĩgagĩikĩria ĩgacoka wĩra-inĩ.

Mũtũmia wetagwo Mũkami wa Wang’ombe aarĩ na ndigiri igĩrĩ ciatwaraga iria nginya ndĩri ciĩ ciiki. Ciohagĩrĩrwo ndoo igĩrĩ igĩrĩ cia ngereni ikũmi ikeerwo ‘Ndĩri!’ igakũũra irorete kinya ndĩri ta handũ ha mairũ inya. Ciakinya hau mũgũri wa iria akohora mĩtũngi, akonoria iria, akoherera mĩtũngi mĩtheri ndigiri agaciĩra ‘Mũciĩ!’. Ndigiri iria ikahũndũka irorete na kwa Mũkami mũciĩ igacokia ndoo. Rĩmwe Mũkami nĩ andĩkaga karatathi agakohanĩrĩria na ndoo akooria mũgũri wa iria amũneanĩre ngũnia ciigana ũna cia mbureni ona kana ndĩirĩ mirũ. Nake mwendia agacioherera ndigiri na igacokia mũciĩ.

Ũrĩa wakĩrĩ mũnene wa kũu Warubaga nĩ ũrĩa aikari aingĩ a kuo mageragia o mũndũ kũgĩa na kaũndũ ka mwanya makĩria gakonainie na ndigiri. Nĩkũrĩ ĩmwe yarutĩwo kwanagia o thutha wa ithaa o ithaa. Kaingĩ ĩyo nĩyo yarĩ gĩthimi gĩa thaa kĩa andũ me mũgũnda kana marĩ o njĩra-inĩ. Nĩ ũngĩaiguire andũ makĩũrania nĩ thaa ciigana, ũkaigua mũndũ agũcokeria atĩ ndigiri ya thaa mũgwanja no hĩndĩ yania. Ona rĩngĩ andũ makĩrĩa kĩrĩko meranage macenio thutha wa ndigiri ya thaa inya kana o inyanya kũringana na ũrĩa mabata matariĩ.

No icio ciothe itiakinyĩrĩte mawara na ũũgĩ wa ndigiri ya mũkũrinũ wetagwo Ithikieri. Ithikieri we aarĩ mũkũrĩma mũnyinyi, aarĩ na kamũgũnda ahandaga matharũ na karati. No ũrĩithi wake mũnene warĩ wa ndigiri. Nĩ tawe warĩ mwendia mũnene wa ndigiri mĩena ĩyo. Nĩ oĩkaine tondũ ndigiri ciake nĩ ciaroragwo wega na igetĩrwo betinarĩ ingĩarwarire. Ithikieri aarĩ na tenda ya gũkuwagĩra andũ mĩrigo na kumĩria bara, gũtaha maaĩ, gũkũwa ngũ, ona rĩngĩ gũteng’eria mũrũaru thibitarĩ. Tondũ bara ciarĩ thũku mũno mĩena ĩyo, ndigiri nĩcio ciakorawo ciĩ ambiuranici, kana kanyaga, nĩ ũrĩa ciahiũkaga iroretie mũrũarũ thibitarĩ. Ithikieri ũndũ atekaga no kũruta wĩra mũthenya wa thabatũ. We, na ndigiri ciake, na mũtumia wake Miriamu, na ciana cio ithano, Johana, Jakubu, Joramu, Jeremia na Maritha marokaga kanitha o gatene na makoha ndigiri kũu nja ya kanitha irĩangage kuo mũira wa gĩthomo kĩrĩkĩĩte mainũke.

Nĩ ũndũ wa mawĩra marĩa ndigiri icio ciarutaga, Ithikieri nĩ acibundithĩĩtie kũmenya ũrĩa ciagĩrĩirwo nĩ gwĩka ciagweterwo ciugo imwe. Ndigiri ingĩendirwo ĩkome ĩigĩrĩrwo mĩrigo yeragwo ‘Ndu!’. Nayo yaigua mwene oiga ũguo, ĩgaturia ndu, ĩkaigĩrĩrwo mĩrigo ihorerete. Mwene agacoka akamĩĩra ‘Ũkĩra!’ ĩkarugama na igũrũ na ndĩngĩkinyũkia ikinya ona rĩmwe itarĩ njathe. Rĩrĩa ĩkuĩte mĩrigo ikĩendwo ĩkũũre yeragwo ‘Njikũ thuria tũthiĩ!’. Igathuria na ĩkambĩrĩria rũgendo. Ona kũngĩahanire atĩa kana atĩa, kure kana gũtiure, gũkĩe kana gũtuke, gũtirĩ ũndũ ũngĩatũmire ndigiri icio cirũmĩrĩre watho ũngĩ.

No icio nĩ cia mĩrigo. Nĩhaarĩ na ndigiri ĩmwe ĩrĩa Ithikieri akuwagwo nĩyo. Rĩrĩa egũthiĩ kanitha-inĩ kana maruga-inĩ ma itũũra ona kana mabata mangĩ, nĩ amĩikaragĩra na ĩkamũtwara o kũrĩa guothe angĩendire gũthiĩ. Iyo nayo yabundithĩtio watho mwerũ……..

Thoma rũciũ rũngĩ ũigue ũrĩa gwathire.

KENYATTA ARĨ Ũ (Gicunjĩ gĩa gatatũ)


Haha naho no tũrũmĩrĩire macokia ma kĩũria atĩ Kenyatta arĩ ũ? Meciria ma andũ gwĩteithia hihi moimire nakũ kana nĩ ũndũ arotire o ũguo atuĩka mũtongoria wa bũrũri?

Gĩkũyũ-inĩ ũhoro wa gũtũmana wĩra ti mũgeni. Andũ nĩmanyitanagĩra mawĩra-inĩ na mategainĩ ona makagĩa na thimo ikonainie na maũndũ macio;

Kamuingĩ koyaga ndĩrĩ,

Kĩara kĩmwe gĩtiũragaga ndaa,

Ũrutagwo mwĩruti,

Gũteithagio wĩteithĩtie

Thegere igĩrĩ itiremagwo nĩ mwatu,

Ngarĩ ĩhĩtagwo nĩ mũndũ na mũthoniwe, na ingĩ nyingĩ.

Thũtha wa kwĩgwatĩra wĩyathi mũtongoria wa bũrũri ambĩrĩirie kwĩra andũ meteithie ona mateithanie o ene na nĩho ndeto ya harambĩĩ yambĩrĩirie gũtherema bũrũrinĩ wothe.Tondũ agĩkũyũ nĩmakoretwo na ũndũ ũcio mũtũrĩre-inĩ wao, nĩmahotire kũiyũkia mwĩto ũcio na ihenya na makĩambĩrĩria maũndũ maingĩ ta gwaka macukuru, gũtambia maĩ na mĩberethi matũrainĩ mao, mathibitarĩ, kwĩyũmba ikundi cia kũgũra mĩgũnda ya comba, na maũndũ mangĩ ma wĩteithio wa mũingĩ. Ciĩko icio igĩtũma ng’ongo nyingĩ cia gĩkũyũinĩ ikũre na ihenya gũkĩra kwa makabira marĩa mangĩ.

Thĩiniĩ wa ndũmĩriri ya Mũthondeki wa Mũigwithania wa Andũ na Bũrũri wa Gĩkũyũ iruta rĩa mweri wa Gatumu, 1928, (December), manja ya mbere namba mũgwanja, mwandĩki ti Johnstone Kenyatta akĩandĩka ndeto na kĩongo Igai Mũhũthia thĩ Twĩteithie aronania bata wa andũ kũnyitana na gwĩteithia o ene me ngwatanĩro. Akoiga:

‘Menyai atĩ kiugo kĩu gĩa gwĩteithia nĩ kiugo kĩnene mũno thĩiniĩ witũ amu gũtirĩ rũrĩrĩ rũngigĩa ngumo njega rũtambĩte kũmenya kiugo kĩu gĩa gwĩtteithia. (SELF HELP) amu kiugo kĩu nĩkĩo gĩa kwambĩrĩria gwĩkĩra rũrĩrĩ hinya na kĩo… Amu gũtirĩ rũrĩrĩ rũtagĩrĩirwo nĩ gwĩteithia na maũndũ maruo, ota harĩa handĩkĩtwo atĩrĩ “gũteithagio ũgwĩteithia”,amu, ũngĩrekereria maũndũ mamũkaga o magĩtheanagĩrĩra harĩ we.…

‘ Ririkanai atĩ mĩtugo ya kũmatha indo matukũ maya ndĩhana ta ya tene, amu tene cionagwo na itimũ na ngo, no cia matukũ maya nĩ cia ũũgĩ na ũhoreri.

‘Inyuĩ arĩa mwĩna mawĩra mega!! Ririkanai atĩ gũtirĩ mũthenya ũkĩaga torĩa ũngĩ, na mũririkane atĩ kĩero nĩ ithare. Umenye atĩ ũrĩa wendetwo ũmũthĩ tiguo ũkendwo rũciũ…..

‘’… Ririkanai atĩrĩ gũtirĩ mũndũ kana rũrĩrĩ rũngĩgĩa ngumo tiga no gwĩteithia kwĩ mbere……

1. Mũndũ ambe eteithie maũndũ ma mwĩrĩ wake mwene, ehotore ndagatuĩke mũhoi, kana mbũrũrũ, kana mũkoma thĩ.
2. .Mũndũ acoke ateithie maũndũ make marĩa makuonwo nĩ andũ, agĩe na mũciĩ wake mwene, agĩe na wĩra wake mwene, wĩna kĩguni, ndagatuĩke kĩrĩmĩra mana.
3. Mũndũ acoke ateithie aciari ake maũndũ-inĩ mothe, ndakamarekererie magogocana..
4. Mũndũ ateithie rũrĩrĩ rwake ngwatanĩo-inĩ ciothe; ahingie watho wa rũrĩrĩ rwake.nĩguo rũrĩrĩ rwake rũgocagwo nĩ ũndũ wa gwĩka cieko njega harĩ ndũrĩrĩ iria ingĩ.

Atĩrĩrĩ nyũmba ya Mumbi, … tigagai kwenda ũndũ ona maitho mũtekũ wenda na ngoro na gwĩka … amurĩ twanoiga kaingĩ na tũkĩona maũndũ maingĩ na maitho, no eeki nio anyinyi.. Ngũmwĩra atĩrĩ!! Iguai mũgambo ũkĩmwĩta, ũkuuga atĩrĩ: Agĩkũyũ! Agĩkũyũ!! Arahũkai amu ihinda rĩrĩ nĩrĩo rĩanyu mũthiĩ na mbere… No mwarega kũigua mũgambo ũcio ũramwĩta ũkĩmwĩraga atĩrĩrĩ:- ŨKĨRAI! ŨKĨRAI!! IHINDA RĨRĨ NORĨO RĨANYU RĨA GŨTHAGATHAGA MAŨNDŨ MANYU MOTHE MA KWARAHŨRA BŨRŨRI WA GĨKŨYŨ. NO MWAGONDERERA MŨREGE KŨIGUA MŨGAMBO ŨYŨ MŨGATHOITHĨRA THUTHA NA ITEA CIA MACOYA’

Nĩ wa thiritũ yanyu

Na mũruti wĩra wanyu

J. Kenyatta

(Editor Mũigwithania) ‘


Mũrata wakwa mũthomi mũgĩ, ciugo icio ciandĩkirwo nĩ mũtigairĩ mũtongoria njamba ya bũrũri wa Kenya mwaka wa 1928, nĩ mĩaka mĩrongo ĩnana mĩhĩtũku na kinyagia ũmũthĩ ũgĩcithoma ina mataaro ota irandikirwo ira. Haha nĩ kĩonanania kĩa ũrĩa Kĩnyatta onete kabere na akaragĩria andũ na njĩra ya ũrathi. Rĩu gĩkũyũ kiumagarĩte gĩgacanga thĩ yothe, nĩkĩagĩrĩirwo nĩ gũtiga makinya ma ũmithio, thayũ, kĩyo na ũrumwe rwega o haria mundu ari, nĩgetha njiarwa iria igũka thutha ciugage atĩrĩ: KAĨ TI ITHERŨ AA BABA NĨMONETE KŨRAYAĨ!.

Hihi we ũgũtiga makinya mahana atĩa? Wĩyũrie na wĩcokerie na wona arĩ wega ũnjokerie tondũ kĩ ngoro gĩtihotanaga.


Nĩtũgũthiĩ na mbere na ndereti ĩno ica ikuhĩ. Thoma rũciũ rũngĩ.

Thai.