BETŨRŨ MŨTHANDE.

Maũndũ nĩmonagwo maingĩ na manene. Mũthuri wĩtagwo Betũrũ Mũthanda wa itũũra rĩa Marobo nĩarutaga ũira akoiga atĩ we, ahonokire nĩ ũndũ wa mĩkora. Mĩkora nĩyokire gwake ũtukũ. Na tondũ arutaga wĩra wa kũgũra na kwendia mboco cia mĩciri, nĩagĩkoragwo na tũthendi twa gũthiĩ akĩrĩhaga arĩmi anyinyi arĩa mamwendagĩria mĩciri, we arĩ mũndũ wa ma na kĩhooto. Mĩkora, arĩ o mbarĩ ya Macharia wa Karĩa Nĩme, nĩyakĩmwĩhĩtĩire tondũ meciragia gwake mbia ciathakaga na mbĩa. Na tondũ mũthiganwo nĩ ũrĩ nja ndamũhĩtagia-rĩ, mũndũ ti Mũthanda nĩagĩthiganirwo nĩ amwe arĩa metainwo na agĩkunyanĩrwo atĩ ahota gũkorwo ena kĩmwe kĩmwe na no maiyĩre mũthĩ muna.

Betũrũ na Gaceri wake makĩrĩa ngoi ota ũrĩa mamenyerete. Gatoro ka mũndũ ũhũniĩ na ũtarĩ na maĩ nda nĩkamata. Gwakĩrĩ mweri wa themithũ na kamũrengeti karĩ kerũ, ningĩ Gaceri ndagĩikangĩtie matukũ akĩrĩ ona ũrugarĩ. Nĩ ũndũ wa irathimo-rĩ, Betũrũ nĩakoretwo aka kanyũmba ka mahiga na akagita na maturubarĩ matune. Ndirica ciarĩ na cuma mata na mũrango wa mbere warĩ wa Cuma na wa kerĩ wa mũtĩ wa mũthaitĩ. Rũthingo rwarĩ rwa mahiga ma nyaige. Nja yake yarangagĩrwo nĩ ngui igĩrĩ, ĩmwe yetagwo nyuki na ĩrĩa ĩngĩ kĩgi nĩ ũrĩa ciarĩ njũru. No tondũ ng’enda thĩ ndĩagaga mũtegi, na mbĩa ĩtegagwo na kĩrĩa yendete, mĩkora nĩyacirĩire ngui icio mũno na ũmwe wao agĩũka na rĩciria rĩa kweheria ngũi icio mũciĩ. Ũtũkũ ũrĩa mathiaga kwa Betũrũ, mũkora ũmwe ũkĩrehe ngui yake ya mũtũmia ĩna mũrukĩ na ĩkĩohwo hau kĩhingo-inĩ kĩa mũciĩ wa Betũrũ na nja. Rĩrĩa nyuki na kĩgi cianyitire thaha wa ngui ĩyo, ciageragia kũrũga kĩhingo ikaremwo, ikageria kwenja thĩ ikaremwo. Mĩkora ĩkĩhingũra kĩhingo kahoora, ngui icio ikiuma iteng’erete ota rithathi yumite kĩano-inĩ irorete na kwĩ ngui ĩyo ya mũtumia. Mĩkora ĩkĩingĩra nja ya Betũrũ na ĩkĩhingĩrĩria magui nakũu nja ya kĩhingo.

Magĩthiire makĩoya ngathĩ yarĩ na hau ikũmbĩ-inĩ, makĩmĩtirania na mambarita ma nyũmba. Makĩambata nayo magĩĩtheca o maturubarĩ-inĩ igũrũ. Makĩarũka kweheria maturubarĩ rĩmwe kwa rĩmwe nyumba-inĩ ya toro ya Betũrũ na Gaceri wake. Na tondũ ngwĩrire mũthiganwo nĩ ũrĩ nja ndamũhĩtagia-rĩ, marutire maturubarĩ o mũtwe-inĩ wa ũrĩrĩ wa Betũrũ. Ndakoretwe ekĩra nyũmba yake ciring’i, kwarĩ mweri warĩte, na njata nĩcionekaga. Nayo mĩkora yakuĩte matoci marĩa magwatio monaga kinya kwa Nyerere.
Mĩkora ĩĩrĩ nĩyaharũrũkire kinya thĩ o ũrĩrĩ-inĩ wa Betũrũ nao arĩa angĩ erĩ magĩtigwo maturubarĩ-inĩ nao atatũ marĩ thĩ metereire kũhingũrwo makĩgethe kũrĩa matahandĩte.

Ũmwe wa acio marĩ gĩtanda-inĩ kĩu agĩĩtana na mũgambo mũhoreri akiuga, ‘Betũrũ Mũthanda’. Betũrũ akĩgurumũka, akĩigua ta etwo, akĩrora igũrũ akĩona mweri na akĩona njata nĩ ũndũ maturubarĩ makĩrĩ meherie. Akĩbucia akĩrora rĩngĩ nayo mĩkora ĩgĩkorwo yagwatia matoci mothe mana ĩkĩmũmũrĩka, nake ũrĩa warĩ maturubarĩ-inĩ agĩtana rĩngĩ, ‘Betũrũ Mũthande!’ Betũrũ kuona ũguo, akĩmenya gũtirĩ ũndũ ũngĩ nĩ Mwathani ũretana akiuga, ‘Niĩ ũyũ Mwathani’.Mũkora ũrĩa warĩ hau mũtwe-inĩ ũkĩringa kametha karĩ hau na nda ya banga ũkĩmwĩra na gĩthweri eke ũndũ wa haraka arute mbeca ciothe.
‘Nĩtũũĩ wĩna ngiri igana na kenda, rehe ciothe kana tũkwambatie kwa Mwathani ũcio ũretĩka ũtarĩ mwĩte.’
Agĩthiĩ kuga nai nai akĩringwo nda ya banga akĩrwo, ‘Rĩu rĩngĩ nĩ gũtema ngũtema.’
Gaceri akĩhana ta ekuuga mbu, akĩigĩrĩrwo banga kanua akĩĩrwo, ‘Gamba rĩngĩ ndĩgaatũre kinya gũtũ.’ Agĩkira ki.
Betũrũ akĩmera ciĩ hau kabati na karatathi ka nyaironi. Mũrango wa kabati ũkĩringwo na rũhatĩ, makĩhuria mbia icio na magĩtia ingĩ. Akiuga ndarĩ na ingĩ.
Mĩkora nĩyakĩingĩrire nyũmba na ĩkĩnyarira Betũrũ na kũmũtunya mbia na indo iria mendaga gũkua magĩcoka makĩura. Betũrũ ahũra riboti borithi moigire matirĩ na ngari, makĩrwo meteithie na marokie riboti ũrĩa mona.

Mũthenya ũyũ ũngĩ andũ mamenya ũhoro ũcio nĩmokire kũmomĩrĩria na kanitha ũkĩrehe mahoya. Nĩguo Betũrũ anyitirwo nĩ kĩũndũ na akĩrũgama akĩĩra arĩa mokĩte ũhoro wa ũrĩa aronete Mwathani handũ ha kuona mĩkora. Ũhoro ũcio nĩwamũritũhĩire mũno na akiumbũra akiuga, ‘Angĩkorwo nĩndĩretĩkire mĩkora ĩnjĩtĩte ĩkĩenda kũngera ngero, na ndĩnangera ngero ĩyo-rĩ, rĩu nĩndetĩkĩra gwĩtĩka Mwathani ũcio ũratharire kuma kũrĩ ngero ĩyo. Ti hinya wakwa ũrahonokirie tondũ korwo mabanga macio nĩmaragarũrirwo hanini tũngĩrĩ atemenge. Tũrahũrirwo ndũndio, ona haha nguonaga rũcinĩ heyandĩkĩte Caina ngarigwo haroimire nakũ no nĩbanga ũrandĩkĩtwo ũguo, ndatukũrwo naguo mandĩko mareyandĩka. Ndikĩrĩ wa Caina ndĩ wa Mwathani kinya rĩrĩa agoka.’

Kanitha nĩwagĩkeneire kũhonoka kwa Betũrũ na makĩmũhoera mũno. Gwatuĩrangio nĩgwakĩmenyekire na kũrĩa mĩkora ĩyo yoimĩte tondũ ngui niyakĩmenyekire mwene. We oigire ndoĩ ũrĩa ngui yake yaumĩte na ĩgathiĩ kinya hau na tondũ ngui ya njamba nĩyo yũrũraga ti ya mũtumia-rĩ, andũ makĩmenya atĩ hau ũngĩona he ndogo ona mwaki nĩharĩ.

Nĩndĩrĩkũhee ũrĩa gũtũire wona ndacoka kuma na kũu. Thoma rũciũ rũngĩ

CARI MACAKAYA-INĨ

Nĩtwĩrĩga gũtũngana na Cari harĩa matukainĩ ma Mũkoma makĩnyua thota na Kamaanja. Cari nĩ oĩkaine itũũrainĩ rĩothe nĩ kũheyana ndeto na mataro matiganĩte, Nĩkĩo rĩrĩa onirwo macakayinĩ marĩa marĩ Githooko ma mũthuri mwĩthĩ wakuĩte nĩ ĩindi aheirwo kamweke arĩrie andũ na amataare. Thutha wa gũcokia ngatho akĩmera:

Mũndũ atua gũkua nĩ agĩrĩirwo gũkua na thitairũ ti gũkua o ũguo buaa ta ndigiri ĩngũthe nĩ mbathi. Nonga ũrĩ wona ndigiri ĩ ngũthe nĩ mbathi? Uga ca. Nĩ kĩndũ gĩcong’i. Na notaguo mũndũ gũkua atarĩ na thitairũ. Ikuũ imwe nĩ njong’i ta mũndũ agũthĩtwo nĩ kĩrori. Akorwo ũrenda gũkua gĩa kũgũthwo nĩ mũtokaa ndũgũthuo nĩ macindĩci. Ona harĩa gĩkuũ arĩ o gĩkuũ kaba gũkua wĩ toro ta Njomo kana ũthiĩ o mũkĩaragia ta ithe wa Thairũ. Handũ ha gũkua kuma rũcinĩ nginya hwainĩ o ũgĩcayaga. Ĩthe wa Thairũ maraikarĩte thĩ na nyina wa Thairũ, araheo tũwaru na kamũcere, ararĩa, araheo gacai arakunda aroiga nĩ mũhiu wambe ũhorahore araũiga haha kamethainĩ mwena-inĩ ũrĩa araikarĩte, eretirania hanini ũguo tarĩ gwĩciria. Makiranĩire o ũguo, tondũ nĩ ũkĩũĩ makoragwo oiki nyũmba ciana nĩciaumagarire ciagimara, nyina wa Thairũ aramwĩra akĩnyue cai nĩ ũhorire. Arona ndaraigua aroiga nĩ gatoro kamũhĩta aramwĩta, ‘Ithe wa Thairũ, Ithe wa Thairũ, hĩ kaĩ wagĩcũnga orĩ.’ Arona no kũng’aara ang’arĩĩte atekwĩnyagũnyia aramũthukathuka atĩ amũkĩrie, aragũĩra metha. Nyina wa Thairũ arekĩra warĩng’u magegoinĩ. Ona oiga mbu ithe wa Thairũ ndaraiguaga kĩndũ athire tene. Nĩguo mwanake wake arokire gwĩtĩka mbu arakora ithe oimagarire tene. Makiuga mamũteng’erie thibitari nĩguo mũtũmia wa Gacango arokire, ũcio nĩ ũĩ akoragwo e naathi Kĩnyata ona nĩ ahingũrĩte gathibitarĩ harĩa Mũng’etho, aramũthikĩrĩria aramera ũcio ti wa thibitarĩ nĩ wa mocarĩ. Rĩu gĩkuũ kĩa mũthuri ta ũcio nĩkĩo ndĩroiga nĩ gĩa thitairũ. Mũndũ gũkua na thitarehe hatarĩ kũigua ruo, gũthiĩ thibitarĩ kũhũthĩra mbia nyingĩ, kwaga gwĩkĩra andũ kĩeha moka gũkuona ũkĩheo irio na gaciko ũgĩkundagio karia na mũbaibũ kinya ũthethũkagĩrwo. Watua gũthiĩ tua cira ũthiĩ o ro rĩmwe kĩroko kĩega. Gũtirĩ ũkuaga kuma rũcinĩ nginya hwaĩinĩ.

Ningĩ mĩrimũ ĩno ĩrarwarwo nĩ andũ thikũ ici ĩna ũhoro. Ona harĩa mũndũ atathuuraga mũrimũ ũrĩa ekwenda kũrũara ĩmwe mũndũ no etheme. O mũthenya tũratinda mathiko ma aya maragua ta mĩramba nĩ ĩindi. Ndigwĩciria nĩkũrĩ rĩu mũndũ ũtoĩ mũndũ ũkuĩte nĩ ĩindi, Na citiirũ no ũrona andũ makĩgwatio mũrimũ ũcio. Atĩ mũndũ oigage atĩ nĩ mbahati mbaya. Mbahati mbaya na mbĩrĩra ciĩtainwo atĩa? Ũrona mũndũ arahũrũrũka ta mũtĩ mũcehe. Nguo icuhage ciandeinĩ tarĩ hang’a ciĩkĩrĩtwo kuo. Ona ageria gwakĩrĩrio na gathubu kana karia no tũhũ tondũ gũtirĩ kĩndũ kĩrarũgama nda. Nacio ndawa iria mũndũ agĩrĩirwo nĩ kũnyua itiragũrĩka. Na ũmenye atĩ arĩa marahotwo mũno nĩ arĩa matarĩ mbia tondũ itonga cio nĩ igĩraga ndawa mũrĩmo. Ningĩ icio nĩ ihũthagĩra mĩbira. No imwana ici cia gũkũ gĩcagi ona cierwo ihũthĩre mĩbira ciugaga itikũrĩyanĩria thwiti na maratathi. Haithuru kĩnjĩre kana irima nĩrĩgũkũrega.

Ningĩ ona makanitha matuire meraga andũ atĩ mehinge mawaganu. Ũcio ũhoro warũtirie kũhũnjio o hĩndĩ ya Njĩcũ na kinyagia ũmũthĩ no ũrahũnjio na waganu ndũrĩ wathira. Ĩĩ nĩũĩ waganu ũngĩthira makanitha no kũhingwo mangĩhingwo. Mangĩgĩkorwo makĩhunjĩria ũ na andũ othe maagĩkorwo marĩ etĩkia. No rĩrĩ, makanitha magĩrĩirwo nĩ kũgarũrĩra mone ũrĩa bũrũri ũikaire. Andũ ona makĩĩragwo matige waganu arĩa mekũremwo maheo hũhĩrio merwo mahũthĩre mĩbira. Mĩbira ĩyo yagĩrĩirwo nĩ gũkorwo ĩkĩheyanwo kũu makanithainĩ. Nĩ tũtige thoni tũhonokie mĩoyo gũkũ thĩ nĩgetha tũcoke tũmĩonererie ya matuinĩ. Mbĩa ĩtegagwo na kĩrĩa ĩrĩyaga. Wenda kũmenya arĩa ũkũhunjĩria mere maiyĩre mĩbira. Hĩndĩ ĩyo maroya nĩguo ũkũmahe ũhoro ũmere atĩ ona tondũ marakuwa mĩbira ĩyo, mamenye nĩ harĩ njĩra ĩngĩ na nĩyo ya gwĩthema gwĩka ciĩko cia nduma andũ matahikanĩtie. Nao arĩa mahikanĩtie merwo mũndũ akindĩrie he mũka matige ũcangiri. Zero grazing. Ĩĩ mũndũ akindĩrie kiugũ gĩake.

Reke ngwĩre maũndũ marĩa mekagĩrwo ndumainĩ nĩ mariumbũkaga mũthenya barigici. Kũhitha ĩindi nota kũhitha ihu. Ihu ona ũngĩrĩhitha na rĩthũ ciigana mweri wa kenda no gũgaciarwo kĩndũ. Ĩindi ona wamĩbatithia atĩa kana ũmĩtumberie na ndawa irĩkũ, yatua gũtuthũka tũrĩkuonaga ũhana ngonda ũkirie kũhurutwo nĩ rũhũho. Na nĩ ũĩ, andũ othe nĩmarĩmenyaga atĩ nĩwarĩithirie mũgũnda ũtarĩ waku. Nĩkĩo ndoiga mũndũ nĩ agĩrĩirwo nĩ gũkua gĩkuũ kĩna thitairũ. Gĩkuũ kĩa ĩindi gĩtirĩ thitairũ ciĩ hau. Na tondũ anake a matukũ maya ndiũĩ manyĩtĩtwo nĩ ciaũ, marona mũirĩtu oimĩra bara enyuĩte maguta na kĩratũ kĩa mũthece makoiga gũtirĩ gwaciarwwo ũngĩ ta ũcio. Makarega kwĩyũria atĩrĩrĩ, mũirĩtu ũyũ na aratuire taũnirĩ, nĩkĩ gĩatũma acoke na gĩcagi rĩrĩa arĩa angĩ marorete o taũni ĩyo? Ningĩrĩ, agĩtiga wĩra aheo ritaya arĩ na mĩaka o ĩyo na ciana ciake no hĩndĩ iracokire buraimarĩ? Makariganĩrwo atĩ kwerirwo ciero nĩ ũimbo makaunanĩra hao thome makĩmuhaga matekũmenya atĩ nĩ gĩkuũ maroiha. Ĩĩ tondũ ũcio rĩrĩa arathimirwo nĩ rĩgĩtarĩ kũrĩa cĩtĩ erwo ena kamundundu no mĩrigo arohire agatumbũkanĩre mbere. Na tondũ no egũkĩenda teni ya ciana agathiĩ akagwatia imwana na tũthuri tũkĩgu. Acio nĩo maheanĩtwo ũhoro wao mbuku-inĩ ya Thimo mũgwanja atĩ nĩ a thiritũ ya arĩa matarĩ ogĩ. Andũ matarĩ na wĩcirio.

Ũndũ ũrĩa ũkĩrĩ ruo nĩ atĩ ona mũirĩtu amenya nĩ mũrũaru ndatĩĩraga gũtega acio matarĩ na wĩcirio, Oigage atĩ ndegũthiĩ e wiki. Harĩ amwe maigaga kabuku karĩa mandĩkaga marĩtwa ma arĩe othe managerera ho. Rĩrĩa ũmwe erĩga gũkua aingĩ arĩa mokĩte macakaya mokaga kũbinga atĩ kabuku kau gatigathomwo tondũ nĩmegeragĩria atĩ mahota gũkorwo mandĩkĩtwo ho. No nĩgwagĩtuĩkire atĩ ũhoro wa kabuku na mandĩko mako ndwakonainie na mathiko na gatiagĩthomirwo. No nĩkwerirwo atĩ mũndũ ũngĩenda kũmenya ũhoro wako no one mwene gĩtĩ wa mathiko na hitho. Nĩkũĩkaine andũ maigana ũna na othe mena mĩciĩ ĩna atumia na ciana mathire kuona caimani. No ũcio no ũrimũ tondũ angĩkorwo nĩ ũĩ nĩwacerete ho rĩ, wĩ mwandĩke na ũtarĩ mwandĩke no ũndũ ũmwe. Ona nĩkũrĩ atumia aingĩ mathire nĩgetha mamenye kana athuri ao nĩmaarĩ andĩke kabukuinĩ kau. Wenda kũmenya kana wĩho kabukuinĩ ka ũyũ tũracakaya make ũmũthĩ ona caimani wa mathiko.

Mũrimũ wa ĩindi ti ta tii mbii kana homa. Tii mbii no ũgwatio nĩ mũndũ mũikarainie gĩtĩinĩ mbathiinĩ. Angĩkorora nawe ũhihie njamici icio no ũnyitwo nĩguo ona homa noguo ĩgwatanagio. No ĩindi no nginyagia ũhutie kĩndũ. Ona akorwo no ũgwatio na gwĩkĩrwo thakamerĩ kana cindano rĩ, nĩ aigana ũiguĩte mekĩrĩtwo thakame gũkũ kana gũthecwo na cindano ĩthecete ũngĩ? Hakuna. Gũkũ, karogi no kĩndũ. Na nĩũĩ ndũngĩkua nĩ kwaga kũhutia mĩrigo. Ona gaturu nĩgatũraga. Mũndũ agĩrĩirwo nĩ kwĩmenyerera, etue mũndũ na mĩtugo atige gũikara ta njangiri ahurage mbeu o mũgũnda akora ona akorwo tiwe watemire hianyũ. Andũ aitũ mwĩmenyererei mũtikanyitwo nĩ kĩng’ũki kana gĩcanjama gĩkĩ giũkĩte bũrũriinĩ gĩkĩhuhaga biringi. Nao andũ handũ ha makĩũrĩre nĩ gũthiĩ gũgĩtũnga. Kaĩ arĩ atĩa mwathiĩ gwĩthiririma mũtino! Kaĩ ũru wendwo tiga nĩ gũka ũkaga. Na inyuĩ mwathiĩ kũũtũnga mũkiugaga ngemi! He rũĩmbo twainaga tene thima rĩu ndĩronire rwandĩkĩtwo ũndũ ũngĩ rweragũo atĩrĩ:

Kaĩ mũgũikara thĩ! Na gũkugwo mbu
Andũ megũtahwo aingĩ a kwanyu
Mũtiũkĩrei! Tei waganu
Athuri ũmai mwĩtĩkĩre Ngai

Andũ a Mwathani,
Thome no maitha!
Hikĩrai Njĩcũ Kiricitũ
Mũrũ wa Mugai

Umai umai Gĩkũyũ giitũ
Kuma Kĩrĩnyaga kinya Kabete
Rĩu mwĩyumbũre thigari yake
Anake umai tũkĩwonie mbara

No gĩũkĩrei tuoe matharaita tũhũrane na ũũru ũyũ ũkĩte kũnina rũrĩrĩ ruitũ. Anake nyitiai mĩcibi, airĩtu ohai makundo! Athuri tuĩkai kĩonereria kĩega! Atumia horeriai mĩciĩ! Na ithuĩ o mũndũ anyite itemi tondũ kamũingĩ koyaga ndĩrĩ. Nĩtũkĩmĩoyanĩre we haku naniĩ hakwa twaga ũguo tũgũthikwo ta ũyũ tũkĩte gũthika ũmũthĩ.

Cari na ma aragia ma.