Tuesday, April 18, 2006

Mũrata wakwa mũthomi mũgĩ,

Hihi no ũririkane rũgano rũrũ rwa hiti.
Tene tene mũno no ti tene nĩ hĩndĩ ĩrĩa bunda ciarĩ na hĩa nĩ kwarĩ na hiti inya cia mũthemba ũrĩa wĩtagwo kiuga mbu. Igĩcangacanga nĩũndũ wa ũrĩa ciahũtĩte niciakorire handũ hathĩnjĩirwo mbũri na hagatigwo mathagiro mana.
Irĩa yarĩ mbere ĩkĩmaguthũkĩra ĩkiuga, ‘Niĩ nĩniĩ ndona na nĩniĩ ngũgaya’. Hiti icio ingĩ igĩkiuga no wega kĩgae. Hiti ĩyo yoneete ĩkĩrika kũgaya.
Ikĩoya ithagiro rĩmwe ĩkiuga, ‘Rĩrĩ nĩ rĩakwa rĩa kuona.’ Ikĩrĩa rĩu.
Ikĩoya rĩa keerĩ ĩkiuga, ‘Rĩrĩ nĩ rĩakwa rĩa kũheo.’ Ikĩrĩa rĩu.
Ikĩoya rĩa gatatũ ĩkiuga, ‘Rĩrĩ nĩ rĩakwa rĩa mũgai.’ Ikĩrĩa ona rĩo.
Ikĩoya rĩa mũico ĩkiuga, ‘Rĩrĩ nĩ riitũ tũtharane, na nĩndathara.’ Ikĩhuria na ĩkĩrĩa.
Hiti icio ingĩ cioimanirie na gũcũna thakame ĩrĩa yaitĩkĩte kũu nyeki inĩ nayo hiti kiuga mbu ĩgĩkorwo ĩhũũnĩte mũno.

Rũgano rwakwa rwathirĩra hau.

Thursday, April 13, 2006

NĬTŨKŨRIEI RŨTHIOMI RWITŨ

Mũrata wakwa mũthomi mũgĩ,

Hihi no ũmenye kĩhumo gĩa ciugo nyingĩ tũtũmagĩra rũthiomi-inĩ rwitũ rwa gĩkũyũ? Mahinda maingĩ tũkĩaria tũtihũthĩire gũtarania na kũũrania ciugo imwe ciokire atĩa na igĩtuika cia gwĩtĩkĩrĩka taarĩ cia gĩkũyũ. Uyũ nĩ ũndũ wa gũtũma twĩtĩkie atĩ rũthiomi nĩ rũkũraga na kwĩyongerera ciugo na mũtaũrĩre wacio. Hihi wee no ũmenye kĩhumo gĩa ciugo ici tũhũthagĩra o mũthenya tũkĩaria?

Igooti njanji njeera wakiri baĩni

Kahũa cai turungi kabiaru thubu thamaki

Cati burana tai thaa iratu thogithi kabuti

Thani gikombe giciko thuburia muiko

Ngaari mutokaa ndereba betũrũ taĩri kaburaita kĩrori

Mũbutĩti bendera

Bengi mbeca thendi mũcara

Thengiũ

Thigũkũũ

Mabati maturubarĩ koroga mĩcumarĩ thoo nyondo

Cabaci tothi mugate gĩtowero

Kĩbandĩ kĩraũni tigiti rĩthiti ibuku

Nairobi Naivasha Nakuru Nanyuki Karau Njororoko

Longonot Limuru Aburandi Kijabi Subukia Gilgil

Rũthiomi rũngĩaga gũura no ruthire. Ota ũrĩa mbeũ ĩngĩaga kũmenyererwo yahandwo ĩngĩũra kan ĩbuthe noguo rũthiomi rutariĩ. Umũthĩ rũthiomi rũgeni rwa chen’gi nĩruo andũ ethĩ maaragia. Twaga kwimenyerera tũkĩĩhũgũra tũgũkora rũthiomi rwitũ rwathirire. Hihi wee wi mũtũũria kana wĩ mũnini wa rũthiomi rwitũ?

Ta wĩcirie ciugo ingĩ tũhũthagĩra itarĩ cia kĩhumo kĩa rũthiomi ruitũ no rĩu nĩciatuĩkire cia gĩgĩkũyũ. Nĩtũcokanĩrie, tũkũrie na tũtũrie rũthiomi rwitu.

Monday, April 03, 2006

NŨ TŨGŨTŨMA?
Mũthoomi mũũgĩ, ta reke twĩcirie twĩ hamwe ũhoro wa gũkũria na gũtũũria thiomi ciitũ. Rũthiomi rwitũ rwa gĩkũyũ tũkũrĩte naruo, tũkohĩga naruo, tũkagana ng’ano naruo, tũkagwatania ndaĩ naruo, tũgathimũra thimo naruo ona tukaina nyĩmbo naruo. Maũũgĩ ma rũrĩrĩ rwitu mothe mahithĩtwo rũthiomi-inĩ rwitũ.

Rĩrĩa mũthũngũ okire bũrũrinĩ witu, akorire tũkĩaria rũthiomi rwitu. Agĩũka na rũthiomi rwake rwa gĩthũngũ kũma bũrũri-inĩ wake. Rũthiomi rwake nĩrwakinyĩte hĩndi ya kwandĩkwo na ndemwa na mũndũ akahota kũrũthoma na kũrũmenya ona kũrũtũũria tondũ wa kwandĩkwo. Mũthũngũ nĩakĩgeririe kwandĩka rũthiomi rwitũ rwa gĩkũyũ ona gũthomithia arĩa mahotaga gũthiĩ mathukuru. Nitwakĩgĩire na mweke wa kũhota kwandĩka rwario rwitũ na andũ aingĩ makĩmenya kũrũthoma. Mabuku maingĩ nĩmacabirwo na gĩkũyũ na macukuru magathomithania kwandĩka na gũthoma gĩkũyũ. Uhoro ũcio nĩwamamĩrĩirio thutha-inĩ na rũthiomi rwitu rũkĩagithio kĩene thĩiniĩ wa mũtaratara wa gĩthomo kĩa marũa macukuru-inĩ.

Aciari arĩa o mathomete gĩkũyũ me cukuru, makĩehereria ciana ciao mĩeke ya gũthoma gĩkũyũ. Macukuru marĩa mathomithagia gĩkũyũ makĩonwo taarĩ ma gũcokia ciana na thutha. Ruthiomi rũkĩagithio mweke wa gũkũra na gĩthũngũ gĩgĩtuika nĩruo rũthiomi rwa mbere macukuru-inĩ.

Nĩkũrĩ andũ tondũ wa mũciarĩre wao mateheetwo kĩheo gĩa gũthoma na kwaria thiomi ng’eni. No mangĩheo mweke wa kwĩyaaria kana gũtarĩria ũndũ na rũthiomi rwa gĩkũyũ maheanaga maũndũ ma bata na ma ũũgĩ kũringana na ũrĩa rũthiomi rwitu rũtariĩ. Rĩu mũndũ ta ucio rĩ, no eerũo ati ti mũgĩ tondũ ndangĩhota gũtarĩria ũndũ na gĩthũngũ? Wathiĩ Caina ũgũkora makĩaria gĩcaina, makandĩka gĩcaina na magathoma gĩcaina. Wathiĩ Njĩrĩmani otaguo, Baranja otaguo ona Ngeretha. Kũu guothe andũ acio matitaragwo atĩ nĩ akĩĩgu atĩ tondũ mararia rũthiomi rwao. No woka mabũrũri ma Abirika, mũndũ akorwo ndaaragia rũthiomi rwa ruraya ndonagwo ta e mũgĩ. Nĩkĩ? Gitũmi kĩnene nĩtondũ mũkoroni eekĩrire andũ airũ meciia ma gwĩthũũra, na gũthũũra maũndũ mothe ma ndũire, na kwenda kuoya maũndũ ma mũthũngũ taarĩ mo ma bata makĩria.

Hakĩrĩ bata ũrĩkũ wa gũkũria rũthiomi ta rwa gĩkũyũ? Gĩtumi kia mbere nĩ atĩ twaga kũrũkũria nĩgũthira rũgũthira. Mwaki ũhoraga nĩ kwaga ngũ. Ithuĩ nĩithuĩ twĩna kĩrĩti gĩa kuuna ngũ. Ti ngu cia mbucĩ na mahuti, no nĩ ithukĩ na mĩgogo ya kũraaria mwaki ona kwĩ mbura. Andu arĩa magĩĩte na mĩeke ya gũthoma mũno na makagĩa na ndigirii cia mathomo matiganĩte mena wĩra mũnene wa gũkũria rũthiomi. Nĩkũrĩ andũ me matũrainĩ kana ona macukuru-inĩ mangiandĩka maũndũ mangĩigananio na githomo kĩa ndigirii, no matirĩ na ũhoti wa rũthiomi rwa gĩthũngũ. Andũ acio magĩrĩirwo nĩ gũtindĩkĩrĩrio maandĩke maundu macio onakana mamekĩre thĩiniĩ wa thani cia kĩnanda na gikũyũ nao athomi arĩa mena maũgĩ maingaingĩ mamathome na mamarũnge ona maheo marũngo marĩa mamaiganĩte. No kũhoteke tũngikũria rũthiomi rwitu wega andũ manyitage kinya ndigirii cia ndagitarĩ mathomete na rũthiomi rwitu. No tondu ndiambaga na magua, ũndũ wa mbere nĩ athoomi aitũ mambe meyũhĩgie na rũthiomi ruo rwene magĩcoka kũnoora arĩa angĩ.

Wa kerĩ, gũkũria rũthimi rwitũ nĩgũgũtũũria maũndũ ma undũire witũ. Nĩkũrĩ na maũndũ maingĩ matangĩigĩka wega na rũthimi rwa kĩgeni. Maingĩ mataũrwo na rũthiomi rũngĩ nĩmagaga cama ona magate muoroto wamo. Gũkĩrĩ ũguo hena bata mũnene wa kwandĩka na gũtũũria rwario nĩgetha morutani manene ma rũrĩrĩ rwitũ matikorĩre thĩ. Thimo, ndaĩ, marebeta ona nyĩmbo ciataũrwo na thiomi ingĩ nĩciagaga kũmenyeka wega.

Wa gatatũ, nĩgũcokia rũũĩ mũkaro harĩa twatereire mbere tũcokere oho. Mũndũ ainaga na gatiirũ gake na tũtingĩtũũra tugaga tũrĩ agĩkũyũ na nĩtwateire rwario ruitũ. Nĩgetha tũhote gwĩtĩĩa na rwario rũitũ no nginyagia twambe tũrũkũrie, tũrũgitĩre, na tũrwĩkĩre kĩene. Aria a thiomi ingĩ matingĩũka gũkũria rũthiomi rwitũ, ona kaingĩ mekwenda tũthome thiomi ciao. Hingo nĩ nginyu rĩũ andũ a gĩkũyũ mahurunjũkĩte thĩ yothe, moe mweke ũyũ mambĩrĩrĩe gũthomithania rũthiomi ruitũ macukuru-inĩ ma thĩ ng’eni. Ucio to ũndũ wa kũgĩa na mĩeke ya mawĩra, no nĩ ũndũ wa mũndũ gwĩtĩĩya ahotete kwambĩrĩria gũtwarithia rũthiomi ruitũ na mbere.

Tũgĩĩke atĩa? We naniĩ na ũcio ũngĩ ũkũmenya nĩtuuge gaka nĩ koiga gatũne. Thegere igĩrĩ itiremagwo nĩ mwatũ, ndakũya nawe wamũkĩrie ũikĩrie ũcio ũngĩ uuthi na nĩtugũtooria. Indĩ wareka rubace niwe ũkũhakwo gĩthoongo.
Yukia uuthi.

MŨGAMBO WA ŨRATHI

Ũyũ nĩ mũgambo wa ũrathi kuuma ngurunga-inĩ irĩ nguurio cia matũũra ma endi thayũ wa bũrũri.

Atoongoria marĩ kũrika kũhuuha coro, o mũndũ akĩanĩrĩra ũrĩa egũtongoria bũrũri. Angĩ ona matehotete maroiga nĩ mekũhota bũrũri. Nĩmegũgĩthiũrũrũka matũũra makĩinaga kaarĩ. Nĩmagĩũkĩte makĩĩhuhagĩra mĩrũri angĩ mena mbugi nĩgetha tũmathikĩrĩrie.

Mũgambo wa ũrathi ũroiga atĩrĩ, Andu akwa maninagwo nĩ ũndũ wa kwaga ũmenyo. Tondũ nĩũkĩregete ũmenyo-rĩ, o na niĩ nĩngũkũrega. Hingo nĩ nginyu andũ aitũ tũbaare wega na tũthuthurie wega arĩa maroka makĩhuhaga coro. Mbarĩ ya karĩa nĩme na ya kanyua ikame no hĩngo mekwĩyumĩria. Tũtikũhe hiti keerĩ, mwana ti ngwacĩ. Burũri ti tothi o kũrĩa mũndũ oima akauga ahakĩrwo maguta na aheo ndubia.

Rwĩmbo rũngĩgĩa akũi aingĩ nĩ kũbaca rũbacaga. Bũrũri, tondũ wa mehia maguo, nĩũgĩaga na anene aingĩ, ĩndĩ, tondũ wa gũteithio nĩ andũ arĩa ataũku, o arĩa me na ũmenyi, no ũtũũre ũkindĩirie. Arĩa makĩrĩ na ũmenyi na ũtaũku, hĩndĩ nĩ nginyu mwĩyumĩrie mũteithie bũrũri. Kigera nĩkĩnoraga kĩrĩa kĩngĩ, na mwaki ũhoraga nĩ kwaga ngu gĩũkĩrei tũthaitĩre bũrũri witũ, tũũhĩganie, tũtiiranĩrĩre, na tũteithanie tondũ twaga gwĩka ũguo twĩ ngwatanĩro tũgaitĩrĩrwo irima rĩmwe twĩ ngwatanĩro.

Mũgambo wa ũrathi ũroiga atĩrĩ, wa kĩrimũ wĩtirimagia na mũũgĩ na mwendi gũtaarwo nĩ mwendi ũmenyi, ĩndĩ mũthũũri kũrũithio nĩ kĩrimũ kĩũru.